kutubhona

нарса сотилади. Модомики, шаръий шартларга риоя қилинар экан, бу савдо дуруст савдодир.

Бу савдо рибога оид турдаги нарсалардаги олди-бердининг насия қилинмаслигидан мустаснодир. Шунингдек, у ўзингда бўлмаган нарсани сотишнинг ҳаромлигидан ҳам мустаснодир. Чунки салам савдосидаги сотувчи ҳали товарга эга бўлмай туриб, уни сотади.

Яна бир истисно ҳолати ҳам бор. У дарахтдаги хурмолар савдосига тегишли. Бунда хурмоси йўқ одам дарахтдаги хурмо мевасини маълум миқдордаги хурмога сотиб олади. Яъни, ўзидаги мавжуд хурмога дарахтдаги хурмо мевасини сотиб олади. Бу ерда гарчи ҳар икки синф ҳам (дарахтдаги хурмо, ҳўл хурмо, қуритилган хурмо) бир-бирига ўхшаса ҳам ўлчаш ёки тортиш ҳар хил бўлса ҳам дуруст бўлаверади. Чунки бу ҳолат истисноий ҳолатга киради. У Пайғамбар с.а.в.нинг мана бу ҳадислари билан истисно қилинган:

«رَخَصَ رَسُولُ اللهِ A بِبَيْعِ الْعُرْيَا»
«Пайғамбар с.а.в. дарахт устидаги хурмолар савдосига рухсат берганлар».78 (عريّة ) сўзидан мурод устидаги меваси ейилиши учун сотиб олинадиган хурмо дарахти.

5. Шунингдек, рибо қарзда ҳам бўлади. Қарздаги рибо фақат юқоридаги нарсалардагина эмас, ҳамма нарсада бўлади. Чунки Пайғамбар с.а.в. шундай деганлар:

«كُلُّ قَرْضٍ جَرَّ نَفْعًا فَهُوَ رِبَا»

«ҳар бир фойда келтирадиган қарз рибодир».79 Бу ерда қарз сўзи қайдланмасдан, мутлақ келяпти. Демак, у ҳамма нарсага тегишли. Бухорий ўзининг «Тарих»ида Анас р.а.дан ривоят қилишича, Пайғамбар с.а.в. шундай деганлар:

«إِذَا أَقْرَضَ فَلاَ يَأْخُذْ هَدِيَّةً»

«Агар қарз берган бўлса, ҳадя олмасин».80 Шунинг учун қарз тўланаётган пайтдаги ҳар қандай ортиқлик рибо ҳисобланади. Лекин қарзни яхшироқ нави билан қайтарса бўлади. Масалан, эски бир динорни қарз олган одам янги динор билан қайтариши, ёки бир туяни қарзга олган одам ундан кўра яхшироқ туя билан қайтариши дуруст. Фақат шундай қилиш шартлашилмаган бўлиши керак. Хуллас, шундай қилиш рибога кирмайди. Пайғамбар с.а.в. бир

(78) Бухорий: 2041, Муслим: 2841. Термизий: 1222, 1234. Насоий: 4456.

(79) Насоийнинг Сунани Кубро китоби: 5/350, у киши бу ҳадис мавқуф, деган, Ҳорис ибн аби Усома: 1/500, Тадхисул ҳабир: 3/34, Насбур роя: 4/60.

(80) Байҳақий: 5/350.